Tổng quan về quá liều và phòng ngừa quá liều opioid

Opioid là gì?

Thuật ngữ “opioid” bao gồm các hợp chất được chiết xuất từ ​​hạt anh túc cũng như các hợp chất bán tổng hợp và tổng hợp có các đặc tính tương tự có thể tương tác với các thụ thể opioid trong não. Thuốc phiện có tác dụng giảm đau và an thần, và thường được sử dụng để kiểm soát cơn đau. Thuốc opioid như methadone và buprenorphine được sử dụng để điều trị duy trì tình trạng lệ thuộc vào opioid. Sau khi uống, opioid có thể gây hưng phấn, đây là một trong những lý do chính khiến chúng được dùng không vì lý do y tế. Các chất dạng thuốc phiện bao gồm heroin, morphin, codeine, fentanyl, methadone, tramadol và các chất tương tự khác. Do tác dụng dược lý của chúng, chúng có thể gây khó thở và quá liều opioid có thể dẫn đến tử vong.

Ảnh minh họa. Nguồn internet

Việc sử dụng thường xuyên không nhằm mục đích y tế, sử dụng kéo dài, lạm dụng và sử dụng mà không có sự giám sát y tế có thể dẫn đến lệ thuộc opioid và các vấn đề sức khỏe khác. Lệ thuộc chất dạng thuốc phiện là tình trạng rối loạn điều hòa việc sử dụng chất dạng thuốc phiện phát sinh do sử dụng chất dạng thuốc phiện nhiều lần hoặc liên tục. Đặc điểm nổi bật của sự lệ thuộc là động lực nội bộ sử dụng opioid mạnh mẽ, biểu hiện bằng việc suy giảm khả năng kiểm soát việc sử dụng, tăng mức độ ưu tiên sử dụng hơn các hoạt động khác và kiên trì sử dụng bất chấp tác hại hoặc hậu quả tiêu cực. Các đặc điểm sinh lý của sự lệ thuộc cũng có thể xuất hiện, bao gồm tăng khả năng chịu tác dụng của opioid, các triệu chứng cai nghiện sau khi ngừng hoặc giảm sử dụng, hoặc sử dụng lặp lại opioid hoặc các chất tương tự về mặt dược lý để ngăn ngừa hoặc giảm bớt các triệu chứng cai nghiện.

Trên toàn thế giới, khoảng 269 triệu người (chiếm 5,3% dân số toàn cầu từ 15-64 tuổi) đã sử dụng ma túy ít nhất một lần trong năm 2018. Trong đó, khoảng 58 triệu người đã sử dụng opioid. Khoảng 35,6 triệu người bị rối loạn sử dụng ma túy trong năm 2018.  Hầu hết những người phụ thuộc vào opioid đều sử dụng heroin được sản xuất bất hợp pháp, nhưng tỷ lệ những người sử dụng opioid theo toa đang tăng lên.

Quá liều opioid

Sử dụng opioid có thể dẫn đến tử vong do tác động của opioid lên phần não điều hòa nhịp thở. Quá liều opioid có thể được xác định bằng sự kết hợp của ba dấu hiệu và triệu chứng: xác định con ngươi; sự bất tỉnh; và khó thở.

Trên toàn thế giới, khoảng 0,5 triệu ca tử vong là do sử dụng ma túy. Hơn 70% số ca tử vong này có liên quan đến opioid, với hơn 30% số ca tử vong đó là do sử dụng quá liều. Theo ước tính của WHO, khoảng 115 000 người đã chết vì sử dụng quá liều opioid trong năm 2017. Việc sử dụng quá liều opioid không dẫn đến tử vong phổ biến hơn nhiều lần so với quá liều gây tử vong.

Số ca sử dụng quá liều opioid đã tăng lên trong những năm gần đây ở một số quốc gia, một phần do việc sử dụng opioid ngày càng tăng trong điều trị đau mãn tính và việc sử dụng opioid có tác dụng mạnh ngày càng tăng trên thị trường ma túy bất hợp pháp. Tại Hoa Kỳ, số người chết vì sử dụng quá liều opioid tăng 120% từ năm 2010 đến 2018 và 2/3 số ca tử vong do sử dụng quá liều opioid trong năm 2018 ở Hoa Kỳ liên quan đến opioid tổng hợp, bao gồm fentanyl và các chất tương tự của nó .

Fentanyl là một loại thuốc phiện tổng hợp mạnh, được sử dụng làm thuốc giảm đau và gây mê. Nó mạnh hơn morphin khoảng 50-100 lần. Fentanyl dưới nhiều công thức khác nhau nằm trong Danh sách Mẫu Thuốc Thiết yếu của WHO. Tuy nhiên, fentanyl và các chất tương tự về mặt hóa học của nó (bao gồm carfentanil, acetylfentanyl, butyrfentanyl và furanyl fentanyl) có liên quan đến việc tăng đột biến số ca tử vong do sử dụng quá liều opioid. Có bằng chứng cho thấy những kẻ buôn bán ma túy có thể thêm fentanyl để tăng hiệu lực của các sản phẩm của họ (chẳng hạn như heroin) và bán fentanyl dưới dạng thuốc viên giả, được tạo ra để trông giống như thuốc kê đơn đích thực. Do đó, nhiều người dùng có kết quả dương tính với fentanyl và các chất tương tự của nó không nhận ra rằng họ đã dùng chất này.

Các yếu tố nguy cơ của quá liều opioid

Có một số yếu tố nguy cơ dẫn đến quá liều opioid. Bao gồm: bị rối loạn sử dụng chất dạng thuốc phiện; sử dụng opioid bằng đường tiêm; tiếp tục sử dụng opioid sau một thời gian kiêng kéo dài (ví dụ sau khi cai nghiện, ra khỏi tù, ngừng điều trị); sử dụng opioid theo toa mà không có sự giám sát y tế; Liều lượng opioid cao theo quy định (hơn 100 mg morphin hoặc tương đương mỗi ngày); sử dụng opioid kết hợp với rượu và / hoặc các chất hoặc thuốc khác gây ức chế chức năng hô hấp như benzodiazepin, barbiturat, thuốc gây mê hoặc một số loại thuốc giảm đau; mắc các bệnh lý đồng thời như HIV, bệnh gan hoặc phổi hoặc các tình trạng sức khỏe tâm thần.

Nam giới, những người lớn tuổi và những người có điều kiện kinh tế - xã hội thấp có nguy cơ sử dụng quá liều chất dạng thuốc phiện cao hơn phụ nữ, những người ở nhóm tuổi trẻ và những người có điều kiện kinh tế - xã hội cao hơn.

Phản ứng khẩn cấp khi dùng quá liều opioid

Tử vong sau khi sử dụng quá liều opioid có thể ngăn ngừa được nếu người đó nhận được sự hỗ trợ cơ bản về sự sống và sử dụng thuốc naloxone kịp thời. Naloxone là một loại thuốc giải độc opioid sẽ đảo ngược hoàn toàn tác dụng của quá liều opioid nếu được sử dụng kịp thời. Naloxone hầu như không có tác dụng ở những người không dùng opioid.

Việc tiếp cận với naloxone thường bị hạn chế đối với các chuyên gia y tế. Ở nhiều quốc gia, lượng naloxone vẫn còn hạn chế ngay cả trong các cơ sở y tế, kể cả trong xe cứu thương. Mặt khác, một số quốc gia đã cung cấp naloxone tại các hiệu thuốc mà không cần kê đơn. Một số quốc gia (Úc, Canada, Ý, Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland và Ukraine) gần đây đã giới thiệu naloxone dưới dạng thuốc không kê đơn và cũng đã bắt đầu phổ biến chủ động trong cộng đồng.

Trong những năm gần đây, một số chương trình trên khắp thế giới đã chỉ ra rằng việc cung cấp naloxone cho những người có khả năng chứng kiến ​​quá liều opioid, kết hợp với đào tạo về cách sử dụng naloxone và cách hồi sức cho những người sau khi dùng quá liều opioid, có thể làm giảm đáng kể số lượng tử vong do sử dụng quá liều opioid. Điều này đặc biệt phù hợp với những người ra tù là đối tượng mục tiêu, vì họ có tỷ lệ quá liều opioid rất cao trong bốn tuần đầu tiên sau khi được thả.

Những người có nhiều khả năng chứng kiến ​​quá liều opioid là: những người có nguy cơ sử dụng quá liều opioid; bạn bè và gia đình của những người sử dụng opioid thường xuyên; và nhân viên chăm sóc sức khỏe, dịch vụ cấp cứu, người cung cấp chỗ ở cho những người sử dụng opioid, giáo dục đồng đẳng và nhân viên tiếp cận cộng đồng cũng như những người khác mà công việc khiến họ tiếp xúc với những người có nguy cơ quá liều.

Phòng ngừa quá liều opioid

Ngoài các phương pháp tiếp cận để giảm sử dụng ma túy nói chung trong cộng đồng, còn có các biện pháp cụ thể để ngăn ngừa quá liều opioid. Bao gồm:tăng cường sự sẵn có của phương pháp điều trị nghiện opioid, bao gồm cả những người phụ thuộc vào opioid theo toa; giảm kê đơn opioid không hợp lý hoặc không phù hợp; giám sát việc kê đơn và cấp phát các chất dạng thuốc phiện; và hạn chế việc bán opioid không kê đơn không phù hợp.

Khoảng cách giữa khuyến nghị và thực hành là đáng kể. Chỉ một nửa số quốc gia cung cấp khả năng tiếp cận các lựa chọn điều trị hiệu quả cho tình trạng lệ thuộc chất dạng thuốc phiện và ít hơn 10% số người trên toàn thế giới cần được điều trị bằng phương pháp điều trị đó.

Phản hồi và khuyến nghị của WHO

WHO hỗ trợ các quốc gia trong nỗ lực đảm bảo việc sử dụng hợp lý các opioid và sự sẵn có tối ưu của chúng cho các mục đích y tế và giảm thiểu việc sử dụng sai mục đích và phi y tế. Theo khuyến nghị của Ủy ban chuyên gia của WHO về sự lệ thuộc vào ma túy, một số chất tương tự fentanyl đã được đặt dưới sự kiểm soát quốc tế, có nghĩa là phải có quy định nghiêm ngặt về tính khả dụng của chúng.

Bên cạnh đó tiếp tục giám sát một số chất tương tự fentanyl thông qua hệ thống giám sát các chất tác động thần kinh mới, cảnh báo các quốc gia về những nguy cơ tiềm ẩn liên quan đến các chất này. Việc thu thập các dữ liệu như vậy rất quan trọng vì thông tin về các hình thức sử dụng, sử dụng sai mục đích và phi y tế của opioid là rất hạn chế. WHO cũng hỗ trợ các quốc gia theo dõi xu hướng sử dụng ma túy và tác hại liên quan, để hiểu rõ hơn về quy mô của sự phụ thuộc vào opioid và quá liều opioid.

WHO khuyến cáo rằng nên cung cấp naloxone cho những người có khả năng chứng kiến ​​quá liều opioid, cũng như đào tạo về quản lý quá liều opioid. Khi nghi ngờ quá liều opioid, những người phản ứng đầu tiên nên tập trung vào quản lý đường thở, hỗ trợ thông khí và sử dụng naloxone. Sau khi hồi sức thành công sau khi dùng naloxone, cần theo dõi chặt chẽ mức độ ý thức và nhịp thở của người bị ảnh hưởng cho đến khi hoàn toàn hồi phục.

Đồng thời khuyến nghị sử dụng một loạt các lựa chọn điều trị cho tình trạng lệ thuộc opioid. Chúng bao gồm điều trị duy trì bằng chất chủ vận opioid (với các loại thuốc như methadone và buprenorphine), có bằng chứng rõ ràng nhất về hiệu quả và chi phí, cũng như điều trị và hỗ trợ tâm lý xã hội, và điều trị dược lý bằng thuốc đối kháng opioid (như naltrexone). WHO hỗ trợ các quốc gia trong việc cải thiện mức độ bao phủ và chất lượng của các chương trình điều trị nghiện chất dạng thuốc phiện và giới thiệu chúng ở những nơi chúng chưa tồn tại.

Hiện WHO cũng ban hành hướng dẫn quy chuẩn để thúc đẩy việc sử dụng thích hợp opioid để giảm đau và chăm sóc giảm nhẹ. Việc sử dụng và điều chỉnh thích hợp thuốc giảm đau opioid đảm bảo rằng chúng luôn sẵn sàng ở những nơi cần thiết đồng thời ngăn chặn sự chuyển hướng và tác hại của chúng liên quan đến việc sử dụng sai mục đích.

Vào năm 2016, trong khuôn khổ của Chương trình WHO/UNODC về Điều trị và Chăm sóc Lệ thuộc Ma túy, Sáng kiến ​​“Ngừng Sử dụng Quá liều An toàn (SOS)” đã được khởi động, nhằm cung cấp đào tạo về nhận biết nguy cơ quá liều và chăm sóc khẩn cấp trong trường hợp quá liều. Là một phần của Sáng kiến ​​này, một nghiên cứu đa địa điểm về quản lý cộng đồng đối với việc sử dụng quá liều opioid đã được thực hiện ở Kazakhstan, Kyrgyzstan, Tajikistan và Ukraine trong năm 2019-2020. Khoảng 16.000 người đã được đào tạo về nhận dạng và quản lý quá liều opioid và 40.000 bộ naloxone đã được phân phát. Thông qua dự án, các bài học đã được rút ra về các yếu tố chính tạo nên thành công của các chương trình đó.