Có nên mở rộng điều trị nghiện bằng thuốc thay thế Methadone?

TS. BS. Hoàng Đình Cảnh, Phó Cục trưởng Cục Phòng, chống HIV/AIDS, Bộ Y tế. Ảnh: Thùy Chi

Thưa ông, ông có nhận xét gì về ý kiến cho rằng, không nên mở rộng điều trị Methadone và nên đánh giá lại mô hình này trước khi nhân rộng?

TS. BS. Hoàng Đình Cảnh: Điều trị nghiện các chất dạng thuốc phiện bằng thuốc thay thế Methadone rất hiệu quả cho những người nghiện các chất dạng thuốc phiện (như heroin và thuốc phiện) và không có tác dụng điều trị cho người nghiện ma túy tổng hợp như ma túy đá, thuốc lắc... gọi chung là ATS.  Như vậy, ở khu vực nào chỉ có người nghiện ma túy tổng hợp thì không nên triển khai cơ sở điều trị Methadone.

Vấn đề chúng ta quan tâm và phân tích ở đây là có đúng không về thông tin cho rằng, bây giờ chủ yếu là nghiện ma túy tổng hợp? Xét trên góc độ tổng thể Quốc gia, chúng tôi thấy rằng thông tin này là không đúng, vì các lý do sau:

Thứ nhất, theo số liệu báo cáo của Bộ Công an, tính đến hết năm 2016 cả nước có 210.751 người nghiện ma túy, trong đó: Nghiện ma túy tổng hợp là 20.778 người, chỉ chiếm 9,8%. Trong khi đó, số liệu báo cáo về người nghiện các chất dạng thuốc phiện là 159.844 người, chiếm tới 75,8%. Nghiện heroin là 154.102 người (73,1%); thuốc phiện là 5.742 người (2,7%); cần sa là 3.418 người; cocaine là 238 người; sử dụng nhiều loại ma túy là 4.219 người (2%);

Như vậy, nếu xét trên toàn quốc thì nhận định phần chiếm gần 10% lại là chủ yếu so với việc chiếm gần 76% là thứ yếu trong bức tranh tổng thể là không đúng. Tất nhiên, chúng ta không loại trừ tình huống cá biệt, có thể ở một nơi nào đó, trong nhóm và trong thời điểm nào đó thì số nghiện ma túy tổng hợp là chiếm chủ yếu có thể xẩy ra. Do vậy, các phát ngôn về tình hình nghiện ma túy rất cần bổ sung thông tin cụ thể về địa bàn, số lượng nhóm đối tượng và nguồn truy xuất số liệu lấy từ đâu, để tránh những hiểu nhầm.

Mặt khác, vì nhiều lý do dẫn đến tình trạng người nghiện ma túy thường lẩn trốn, che dấu và phần lớn không tự khai báo tình trạng nghiện theo quy định tại điều 26 của Luật Phòng, chống ma túy cho đến khi họ bị bắt quả tang là có sử dụng ma túy. Do vậy, con số hơn 210 nghìn người nghiện có hồ sơ quản lý được báo cáo chỉ là phần nổi của tảng băng chìm, con số thực tế về người nghiện ma túy còn lớn hơn nhiều và trong đó số nghiện heroine, nghiện thuốc phiện cũng lớn hơn nhiều so với số liệu gần 160 nghìn người được báo cáo.

Thứ hai, các nghiên cứu và khảo sát cho thấy có hiện tượng người nghiện thay đổi loại ma túy họ sử dụng trong từng giai đoạn. Tùy vào điều kiện kinh tế, tâm lý, trào lưu và tính sẵn có của ma túy, người nghiện có thể chuyển từ nhóm ma túy tổng hợp sang dùng heroin, thuốc phiện và ngược lại, hoặc song song dùng nhiều loại ma túy, cũng có một số người chung thủy với một loại ma túy. Như vậy con số báo cáo là 159.844 người các chất dạng thuốc phiện, chiếm tới 75,8% vào tháng 12/2016 có thể thay đổi, họ có thể chuyển sang dùng ma túy tổng hợp hoặc ngược lại, số nghiện ma túy tổng hợp chuyển sang dùng heroin, thuốc phiện, hoặc song song dùng cả hai loại ma túy khác nhau. Cho dù có sự thay đổi thì số người nghiện heroin, thuốc phiện vần chiếm con số rất lớn. Do đó, tính sẵn có của cơ sở điều trị Methadone là cần thiết cho người nghiện khi họ có nhu cầu điều trị.   

Trước thực trạng này, Bộ Công an, Bộ Lao động-Thương binh và Xã hội đã chỉ đạo các tỉnh, thành phố và các cơ quan chức năng tiến hành khảo sát, điều tra một cách bài bản, khoa học, định kỳ để có con số chính xác về số người nghiện trên địa bàn và nghiện loại ma túy nào để có phương án điều trị đúng. Tránh những nhận định chủ quan, phiến diện, không phản ánh đúng thực trạng nghiện tại địa phương.

Thứ 3, trên bình diện Quốc gia, chúng ta đang rất cần mở rộng điều trị thay thế bằng Methadone, vì tính đến tháng 6/2017 cả nước mới chỉ điều trị thay thế bằng Methadone cho gần 52 nghìn người nghiện các chất dạng thuốc phiện, như vậy, chưa đến 1/3 số người nghiện chất dạng thuốc phiện được điều trị bằng Methadone, còn hơn 100 nghìn người chưa được điều trị, tức là nhu cầu còn rất lớn. Do vậy, các tỉnh, thành phố phải rà soát số người nghiện các chất dạng thuốc phiện thực tế tại địa phương mình để thiết lập các cơ sở để điều trị Methadone cho phù hợp. Theo quy định của Chính phủ, quận huyện nào có từ 250 người nghiện chất dạng thuốc phiện trở lên thì mở một cơ sở điều trị Methadone, nơi nào ít hơn 250 người thì đặt cụm liền kề giữa các huyện hoặc thiết lập điểm cấp phát thuốc Methadone vệ tinh.

Thứ 4, hiệu quả chính của điều trị nghiện bằng Methadone đã được đánh giá tại các nước trên thế giới và ở Việt Nam là: Người nghiện giảm và tiến tới dừng sử dụng ma túy bất hợp pháp, không còn nhu cầu bức bách kiếm tiền để mua ma túy nên giảm tội phạm và giảm bạo lực gia đình, họ có khả năng lao động và tạo thu nhập, được sống hòa nhập với gia đình và cộng đồng, chi phí điều trị thấp.. Chính vì vậy, Chính phủ chủ trương mở rộng điệu trị Methadone cho những người nghiện chất dạng thuốc phiện trên toàn quốc.

Trên thế giới, điều trị thay thế nghiện các chất dạng thuốc phiện bằng thuốc Methadone đã được triển khai tại Canada từ năm 1959 (tức là từ 58 năm trước) và đến nay đã được mở rộng ra gần 80 quốc gia. Một số nước triển khai chương trình điều trị bằng Methadone rất hiệu quả như: Tại Mỹ, đến năm 2010 đã có hơn 267 nghìn người được điều trị Methadone; tại Úc, liệu pháp Methadone triển khai từ năm 1969, đến nay đã có 35.850 người được điều trị; tại châu Á, liệu pháp Methadone đã được thực hiện ở nhiều nước; Trung Quốc triển khai từ năm 2004, tính đến cuối năm 2010 đã có 140.000 người tham gia điều trị.

Xin ông cho biết cụ thể hơn về hiệu quả của chương trình điều trị nghiện bằng thuốc thay thế Methadone tại Việt Nam?

TS. BS. Hoàng Đình Cảnh: Điều trị nghiện các chất dạng thuốc phiện bằng thuốc Methadone được triển khai thí điểm tại Việt Nam từ năm 2008, đến nay đã chứng minh được tính hiệu quả tương đương với hiệu quả của chương trình tại nhiều nước trên thế giới. Một số kết quả đáng ghi nhận sau khi triển khai tại Việt Nam, cụ thể như sau:

Chương trình Methadone được triển khai đã làm giảm đáng kể hành vi sử dụng ma túy trong nhóm bệnh nhân tham gia điều trị. Trước khi tham gia điều trị 100% bệnh nhân sử dụng heroin, sau 24 tháng tỷ lệ này chỉ còn 15,87%. Trước điều trị hầu hết bệnh nhân có tần suất sử dụng rất cao với 48,5% bệnh nhân sử dụng trên 5 lần/ngày; 45,1% bệnh nhân sử dụng từ 3-4 lần/ngày và chỉ có 6,3% bệnh nhân sử dụng với tần suất 1-2 lần/ngày. Tuy nhiên, sau 24 tháng điều trị, không có bệnh nhân nào sử dụng từ 2 lần/ngày trở lên và tần suất sử dụng ma túy trong nhóm bệnh nhân còn tiếp tục sử dụng chỉ còn từ 2-3 lần/tháng.

Bệnh nhân đã giảm đáng kể các hành vi nguy cơ lây nhiễm HIV và tỷ lệ lây nhiễm HIV. Nếu trước điều trị có tới trên 86,9% số bệnh nhân có hành vi tiêm chích ma túy, thì sau 06 tháng điều trị tỷ lệ này chỉ còn 53,9% và sau 24 tháng giảm xuống còn 42,4% trong nhóm bệnh nhân còn tiếp tục sử dụng. Phân tích tình trạng sử dụng chung bơm kim tiêm cho thấy tỷ lệ sử dụng chung bơm kim tiêm giảm rõ rệt chỉ còn 2% trong nhóm bệnh nhân còn tiêm chích ma túy đang tham gia điều trị trên 24 tháng so với 21% trước điều trị.

Những thay đổi tích cực về giảm tỷ lệ sử dụng chung bơm kim tiêm và tăng tỷ lệ thường xuyên sử dụng bao cao su trong nhóm bệnh nhân tham gia chương trình đã góp phần dự phòng lây nhiễm HIV từ nhóm những người tiêm chích ma túy sang bạn tình của họ và cộng đồng, góp phần quan trọng trong việc giảm lây nhiễm HIV và các bệnh lây truyền qua đường máu trong nhóm bệnh nhân tham gia điều trị như Viêm gan B, C, giang mai. Sau 24 tháng tham gia điều trị, chỉ phát hiện 1 trường hợp nhiễm HIV mới trong tổng số 1 nghìn bệnh nhân.

Bệnh nhân tham gia chương trình Methadone đã có sự cải thiện về mặt sức khỏe (thể chất, tâm thần và chất lượng cuộc sống). Đa số bệnh nhân có cải thiện về sức khỏe, chuyển biến tích cực về thái độ cũng như cuộc sống sau một thời gian điều trị. Thời gian bệnh nhân tham gia điều trị càng dài thì mức độ ổn định về sức khỏe thể chất, tâm thần và chất lượng cuộc sống của bệnh nhân càng cao.

Chương trình cũng đem lại nhiều lợi ích về an ninh, xã hội. Tỷ lệ bệnh nhân có hành vi vi phạm pháp luật đã giảm từ 40,8% xuống chỉ còn 1,34% sau 24 tháng tham gia vào chương trình điều trị. Mâu thuẫn trong gia đình, xã hội cũng giảm mạnh khi bệnh nhân tham gia điều trị. Tỷ lệ bệnh nhân có các hành vi bán và cầm cố đồ đạc, nói dối hoặc thậm chí cưỡng ép người thân để có tiền sử dụng ma túy giảm nhanh chóng từ 90,3% trước điều trị xuống 2,27% sau 24 tháng điều trị.

Chương trình Methadone đã mang lại hiệu quả rõ rệt về kinh tế cho cá nhân, gia đình người bệnh và toàn xã hội. Tỷ lệ bệnh nhân có việc làm trước điều trị là 64,4%  đã tăng lên 75,9% sau 24 tháng điều trị. Nếu không tham gia điều trị nghiện các chất dạng thuốc phiện bằng thuốc Methadone, trung bình một người bệnh tiêu tốn 230.000 đồng/ngày mua heroin (tức khoảng 84 triệu đồng/năm), trong khi đó, chi phí điều trị trung bình cho một bệnh nhân chỉ khoảng 6-8 triệu đồng/năm. Hiện nay đang điều trị cho 52.231 bệnh nhân thì đã tiết kiệm được khoảng 4.387 tỷ đồng/năm.

Xin ông cho biết, những kế hoạch trọng tâm của chương trình điều trị nghiện bằng chất thay thế Methadone trong thời gian sắp tới?

TS. BS. Hoàng Đình Cảnh: Ngành y tế sẽ tiếp tục chỉ đạo, hướng dẫn và đôn đốc các địa phương mở rộng điều trị nghiện các chất dạng thuốc phiện bằng thuốc thay thế Methadone và mở rộng cấp phát thuốc Methadone về tuyến xã để tạo điều kiện thuận lợi cho người nghiện đến uống thuốc hàng ngày, nhất là khu vực miền núi nhiều bệnh nhân phải đi hàng chục cây số hàng ngày để uống thuốc.

Tiếp tục triển khai thí điểm hệ thống quản lý bệnh nhân Methadone qua Internet tại Hà Nội và tiến tới mở rộng ứng dụng hệ thống ra các tỉnh, thành phố khác trong năm 2018. Tiến tới người nghiện sẽ được cấp thẻ và có thể uống thuốc Methadone tại bất kỳ điểm uống nào trên toàn quốc. Bên cạnh đó, các điểm điều trị cũng được giảm tải công việc giấy tờ khi sử dụng phần mềm, các báo cáo được tự động cập nhật online hàng ngày về tình hình điều trị và quản lý thuốc Methadone.

Ngành y tế sẽ tiếp tục củng nâng cao chất lượng điều trị Methadone; nâng cao chất lượng, tính sẵn có và thái độ phục vụ người bệnh; phối hợp mở rộng điều trị Methadone trong trại giám, cơ sở cai nghiện của Bộ Lao động-Thương binh và Xã hội; tăng cường chỉ đạo của cấp ủy chính quyền và phối hợp liên ngành, tăng cường truyền thông về lợi ích và thủ tục tiếp cận điều trị Methadone.

Ngoài ra, chúng tôi sẽ thí điểm điều trị thay thế cho người nghiện chất dạng thuốc phiện bằng thuốc mới là Buprenorphine. Loại thuốc này người nghiện chỉ uống 2-3 ngày một lần, giảm thời gian đi lại cho bệnh nhân điều trị.