Vấn đề nghiện chất và lạm dụng nghiện chất

Kentamine là một loại nghiện chất rất nguy hiểm. Thế giới đã đưa vào danh mục các chất ma túy - Ảnh: Trần Thúy

Lạm dụng nghiện chất và lệ thuộc nghiện chất

Thời gian sử dụng các chất gây nghiện sẽ làm thay đổi bộ não khiến việc từ bỏ hoặc dừng các loại nghiện chất trở nên khó khăn. Các chất trong nghiện chất gây ảnh hưởng đến toàn bộ não và vỏ não con người. Chất muốn nhắc đến ở đây là những chất tác động lên hoạt động tâm thần của con người. Chúng có thể là chất cấm: cần sa, cocain, heroin, thuốc lắc, ma túy đá…gọi chung là ma túy. Cũng có thể là chất không cấm: rượu, nicotine, caffein…Hoặc thậm chí là thuốc: thuốc ngủ, thuốc giảm đau (morphin)…

Nghiện là một bệnh mãn tính đặc trưng bởi việc tìm kiếm và sử dụng chất là bắt buộc. Hoặc khó kiểm soát, bất chấp hậu quả có hại. Hầu hết mọi người ban đầu khi quyết định dùng chất là tự nguyện. Nhưng khi sử dụng chất nhiều lần dẫn đến những thay đổi trong não. Thách thức người nghiện tự kiểm soát và chống lại sự thôi thúc mãnh liệt dùng thuốc của họ.

Trước đây, giới chuyên môn y tế đưa ra hai khái niệm: lạm dụng chất và lệ thuộc chất. Trong đó, lạm dụng chất là vấn đề sử dụng chất không đúng cách gây ảnh hưởng đến hoạt động hằng ngày. Biểu hiện bằng tiếp tục sử dụng chất đó dù biết tác hại của nó gây ra. Ví dụ: Vấn đề sức khỏe, pháp luật, giảm khả năng lao động, học tập…liên quan đến dùng chất. Cá nhân đó không có sự ham muốn bắt buộc phải sử dụng chất.

Lệ thuộc chất là một hội chứng liên quan đến ham muốn bắt buộc phải sử dụng chất đó. Có hoặc không có dung nạp và cai chất. Cá nhân đó tiếp tục sử dụng chất đó một cách dai dẳng. Dù rằng các vấn đề sức khỏe có liên quan đến sử dụng chất đó đã được chẩn đoán.

Tuy nhiên, theo thống kê các rối loạn tâm thần, thì không còn hai khái niệm này nữa. Vì chúng khá dễ nhầm lẫn không chỉ trong cộng đồng mà còn cả trong giới y khoa. Thế nên giới y khoa đã gộp chúng lại để cho ra khái niệm rối loạn sử dụng chất.

Khi một người tiếp tục sử dụng ma túy, não sẽ thích nghi bằng cách giảm khả năng đáp ứng của các tế bào trong hệ thống thưởng. Điều này làm giảm nhiều các tác động của chất mang lại so với lần đầu tiên sử dụng (hiện tượng dung nạp). Vì thế họ cần dùng liều cao hơn cho những lần sau. Đồng thời, sự thay đổi này khiến người nghiện ít đạt được sự hưng phấn, khoái cảm. Từ những việc trước đây họ từng thích như thức ăn, tình dục hoặc các hoạt động xã hội.

Về lâu dài, hệ thống não bị thay đổi, làm ảnh hưởng đến chức năng khác trong các hệ thống và mạch hóa học não.

Không một yếu tố nào có thể dự đoán nếu một người dùng chất đó, có nghiện chất hay không. Tuy nhiên, sự kết hợp của các yếu tố rủi ro càng nhiều, thì khả năng nghiện càng lớn. Cụ thể, xét theo ba khía cạnh. Đối với sinh học, thì bộ gen của mỗi người khi sinh ra, chịu trách nhiệm đến một nửa nguy cơ nghiện thuốc. Giới tính, dân tộc, sự hiện diện của rối loạn tâm thần khác cũng ảnh hưởng đến nguy cơ nghiện.

Với yếu tố môi trường thì gồm nhiều ảnh hưởng khác nhau, từ gia đình và bạn bè đến tình trạng kinh tế và chất lượng cuộc sống. Sự lôi kéo của bạn bè, bị lạm dụng thể chất và tình dục, tiếp xúc sớm với ma túy, căng thẳng và hướng dẫn của cha mẹ có thể ảnh hưởng lớn đến khả năng sử dụng và nghiện ma túy.

Với yếu tố phát triển thì các yếu tố di truyền và môi trường tương tác lên các giai đoạn phát triển quan trọng có ảnh hưởng đến nguy cơ nghiện. Mặc dù dùng thuốc ở mọi lứa tuổi có thể dẫn đến nghiện. Nhưng dùng ma túy càng sớm càng có nhiều khả năng bị nghiện. Điều này đặc biệt quan trọng đối với thanh thiếu niên. Bởi vì các chức năng ra quyết định, phán đoán và tự kiểm soát vẫn đang phát triển. Thanh thiếu niên dễ có những hành vi nguy cơ cao, bao gồm cả thử thuốc.

Chúng ta có vài công cụ là những thang điểm, bảng câu hỏi để giúp tầm soát những đối tượng nguy cơ cao. Các xét nghiệm máu hay nước tiểu hiện tại chỉ giúp xác nhận bệnh nhân có dùng chất đó, ngay tại thời điểm lấy mẫu. Đó là yếu tố để gợi ý cho bác sĩ truy tìm, người dùng có nghiện chất đó hay không.

Ngoài ra, hình ảnh trên MRI có thể giúp nhìn thấy sự thay đổi cấu trúc của não khi dùng chất. Và có thể hỗ trợ trong chẩn đoán rối loạn này.

Có thể điều trị nghiện thành công không?

Giống như các bệnh lý mãn tính khác, chẳng hạn như bệnh tiểu đường, hen suyễn hoặc bệnh tim... thì điều trị nghiện nói chung không phải là một phương pháp chữa lành bệnh. Tuy nhiên, nghiện có thể điều trị và được quản lý tốt.

Đối với người lạm dụng nghiện chất thì những người đang hồi phục sau cơn nghiện sẽ có nguy cơ tái phát trong nhiều năm và có thể cả đời. Các bác sĩ sẽ kết hợp thuốc điều trị nghiện với liệu pháp hành vi làm tăng cơ hội thành công cho hầu hết bệnh nhân. Phương pháp điều trị phù hợp cần điều chỉnh theo từng cá nhân.

Việc sử dụng ma túy và nghiện chất là có thể phòng ngừa được. Các nghiên cứu đã chỉ ra các chương trình phòng ngừa ở gia đình, trường học, cộng đồng và truyền thông có hiệu quả ngăn ngừa hoặc giảm sử dụng ma túy và nghiện.

Do đó, giáo dục và tiếp cận cộng đồng là chìa khóa trong việc giúp mọi người hiểu rủi ro có thể xảy ra khi sử dụng ma túy. Giáo viên, phụ huynh và các dịch vụ chăm sóc sức khỏe cần giáo dục những người trẻ tuổi và ngăn ngừa sử dụng chất gây nghiện.

Tóm lại, nghiện chất là một rối loạn mãn tính, khả năng tái phát cao. Đặc trưng bởi sự thôi thúc, khó kiểm soát trong việc tìm kiếm dùng chất dù biết có hại. Những tổn thương trên não là có thật, chức năng não dần mất, có thể không phục hồi được. Nghiện chất dự phòng được. Giáo dục tuyên truyền là biện pháp tốt để ngăn ngừa thế hệ trẻ nghiện chất.