Chặng đường 10 năm và những đóng góp quan trọng trong công tác phòng, chống HIV/AIDS
Mười năm qua đã ghi nhận sự trưởng thành và những đóng góp quan trọng của Cục Phòng, chống HIV/AIDS trong công tác phòng, chống HIV/AIDS ở nước ta.
 |
| Ảnh minh họa |
Từ trường hợp nhiễm HIV đầu tiên
Ở Việt Nam, kể từ trường hợp nhiễm HIV được phát hiện đầu tiên tại Thành phố Hồ Chí Minh vào năm 1990, tính đến tháng 6 năm 2015, số người nhiễm HIV còn sống được báo cáo là 227.144 người, trong đó có 71.115 người đã chuyển sang giai đoạn AIDS, và đã có 74.442 người tử vong do HIV/AIDS. Đại dịch HIV đã có mặt ở 100% số tỉnh, thành phố, 99% số quận, huyện và hơn 80% số xã, phường, thị trấn. Theo ước tính của các chuyên gia, hiện có tới khoảng 260 ngàn người nhiễm HIV đang sống trong cộng đồng.
Vào những năm đầu 2000, dịch HIV ở Việt Nam bắt đầu tăng nhanh. Nếu như năm 2000 chỉ phát hiện được khoảng 10.000 người nhiễm HIV thì năm 2006-2007, mỗi năm Việt Nam phát hiện được hơn 30.000 người nhiễm mới HIV và có tới 15.000 người tử vong do AIDS. Phần lớn số người nhiễm HIV là ở lứa tuổi trẻ, tuổi lao động, trụ cột của gia đình. HIV/AIDS đã trở thành đại dịch vô cùng nguy hiểm, ảnh hưởng nghiêm trọng tới sức khỏe, tác động trực tiếp đến sự phát triển kinh tế-xã hội của đất nước.
Ngay từ khi dịch HIV/AIDS xảy ra, Chính phủ đã quan tâm hình thành bộ máy tổ chức phòng, chống HIV/AIDS. Đầu tiên là thành lập Uỷ ban phòng, chống các bệnh truyền nhiễm do Viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ương trực tiếp thực hiện. Sau đó là Uỷ ban Quốc gia phòng chống SIDA mà cơ quan thường trực là Vụ Vệ sinh Phòng dịch của Bộ Y tế. Năm 1994, Uỷ ban Quốc gia được tách ra khỏi Bộ Y tế và chuyển thành “Uỷ ban Quốc gia phòng, chống AIDS” do Phó Thủ tướng Chính phủ làm Chủ tịch và Cơ quan thường trực là Văn phòng Uỷ ban Quốc gia phòng, chống AIDS. Tại Bộ Y tế, Ban phòng, chống AIDS được thành lập để giúp Bộ trưởng quản lý, chỉ đạo thực hiện nhiệm vụ phòng, chống AIDS thuộc phạm vi chức năng, nhiệm vụ của ngành.
Ngày 05 tháng 6 năm 2000, Thủ tướng Chính phủ ra Quyết định số 61/2000/QĐ-TTg thành lập “Uỷ ban Quốc gia phòng, chống AIDS và phòng, chống tệ nạn ma tuý, mại dâm” do Phó Thủ tướng Chính phủ làm Chủ tịch. Bộ Y tế lúc này đảm nhiệm hai chức năng là Văn phòng Thường trực Phòng, chống AIDS và Ban Phòng, chống AIDS Bộ Y tế, đầu mối là Phòng Kiểm soát và Phòng chống HIV/AIDS thuộc Cục Y tế dự phòng và Phòng chống HIV/AIDS với 09 cán bộ đảm nhiệm.
Trước tình hình dịch HIV/AIDS ngày càng trầm trọng và lan rộng, một việc hết sức cần thiết và cấp bách là phải thành lập một tổ chức chuyên trách giúp Bộ trưởng Bộ Y tế quản lý nhà nước về phòng chống HIV/AIDS. Một tổ chức phải đủ mạnh để giúp việc chỉ đạo, điều hành thống nhất các hoạt động. Với sự quan tâm của Đảng và Nhà nước, ngày 20/5/2005, Thủ tưởng Chính phủ đã ký Quyết định số 432/QĐ-TTg thành lập “Cục Phòng, chống HIV/AIDS Việt Nam” thuộc Bộ Y tế trên cơ sở tách ra từ Cục Y tế dự phòng và Phòng, chống HIV/AIDS. Ngày 26/7/2005, Bộ trưởng Bộ Y tế đã ký Quyết định số 21/2005/QĐ-BYT về việc quy định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và cơ cấu tổ chức của Cục Phòng, chống HIV/AIDS. Trên cơ sở đó, từ ngày 01/8/2005 Cục Phòng chống HIV/AIDS chính thức bắt đầu hoạt động, tạo nên một bước ngoặt quan trọng trong công tác phòng chống HIV/AIDS ở nước ta và cũng là một minh chứng về sự cam kết mạnh mẽ.
Những đóng góp quan trọng
Mười năm qua đã ghi nhận sự trưởng thành và những đóng góp quan trọng của Cục trong công tác phòng, chống HIV/AIDS ở nước ta, từ việc củng cố hệ thống tổ chức, hoàn thiện hành lang pháp lý đến việc triển khai rộng rãi các hoạt động chuyên môn, cũng như nghiên cứu khoa học, hợp tác và phát triển.
Với chức năng của một cơ quan quản lý nhà nước về phòng, chống HIV/AIDS, việc tham mưu cấp thẩm quyền xây dựng hành lang pháp lý cho phòng, chống HIV/AIDS được Cục coi là nhiệm vụ hàng đầu. Tính đến nay, hơn 200 văn bản quy phạm pháp luật liên quan đến phòng, chống HIV/AIDS đã được ban hành, trong đó có Luật phòng, chống HIV/AIDS cùng hàng loạt các Nghị định của Chính phủ, Quyết định, Chỉ thị của Thủ tướng Chính phủ và các Thông tư hướng dẫn đã được ban hành và đi vào cuộc sống... Cục cũng đã tham mưu và tham gia xây dựng trình ban hành Chỉ thị 54 của Ban Bí thư Trung ương Đảng về tăng cường công tác phòng, chống HIV/AIDS trong tình hành mới. Hàng loạt các hướng dẫn chuyên môn kỹ thuật mới về phòng, chống HIV/AIDS cũng đã được ban hành và triển khai rộng rãi. Việt Nam được các tổ chức quốc tế đánh giá cao về sự đầy đủ của hệ thống hành lang pháp lý về phòng, chống HIV/AIDS.
Nhận thức được hệ thống tổ chức là khâu có tính đột phá, Cục Phòng, chống HIV/AIDS đã tham mưu để Bộ trưởng Bộ Y tế đã ban hành Quyết định số 25/2006/QĐ-BYT ngày 05/9/2005 về việc “Quy định chức năng, nhiệm vụ quyền hạn và cơ cấu tổ chức của Trung tâm Phòng chống HIV/AIDS tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương”. Thực hiện Quyết định này, hệ thống phòng, chống HIV/AIDS toàn quốc đã được kiện toàn. Đến nay 62/63 tỉnh, thành phố đã thành lập “Trung tâm phòng, chống HIV/AIDS” thuộc Sở Y tế (trừ Thành phố Hồ Chí Minh giữ mô hình Văn phòng Uỷ ban phòng chống AIDS theo đặc thù riêng).
Các Trung tâm Phòng, chống HIV/AIDS đã được bổ sung thêm chức năng nhiệm vụ, thực hiện cả việc cung cấp các dịch vụ phòng, chống HIV/AIDS như tư vấn – xét nghiệm, khám và điều trị HIV/AIDS, điều trị nghiện các chất dạng thuốc phiện bằng thuốc thay thế ngay tại Trung tâm. Ngoài ra, đội ngũ cán bộ làm công tác phòng, chống HIV/AIDS ở các tuyến huyện, xã, phường và thôn bản cũng được kiện toàn và củng cố với hàng vạn cán bộ chuyên trách và kiêm nhiệm.
Truyền thông nâng cao nhận thức cho người dân chính là giải pháp hữu hiệu trong phòng, chống HIV/AIDS. Công tác truyền thông đã được quan tâm, liên tục được đổi mới về nội dung và đa dạng về hình thức.
Ngoài các kênh truyền thông trực tiếp và đại chúng, trong những năm qua Cục Phòng, chống HIV/AIDS cũng tăng cường các truyền thông qua các trang tin điện tử, báo điện tử, mạng xã hội như website, fanpage...
Đội ngũ cán bộ truyền thông không chỉ là cán bộ y tế mà còn bao gồm cả các vị lãnh đạo, các vị chức sắc, và những người có uy tín, những người nổi tiếng được quần chúng mến mộ và một lực lượng đông đảo đội ngũ cộng tác viên, tuyên truyền viên đồng đẳng… Nhờ đó, đã nâng cao được hiểu biết của nhân dân, cải thiện đáng kể về tình trạng kỳ thị, phân biệt đối xử đối với HIV/AIDS, giúp người nhiễm HIV vượt qua hố sâu ngăn cách, được tiếp cận đến các dịch vụ phòng, chống HIV/AIDS, được yêu thương và hòa mình vào cộng đồng dân cư, sống có ích cho xã hội.
Tư vấn xét nghiệm HIV là đầu vào của các dịch vụ dự phòng và chăm sóc - điều trị, được Cục Phòng, chống HIV/AIDS thường xuyên quan tâm chỉ đạo. Công tác tư vấn xét nghiệm HIV đã được thực hiện nhiều mô hình khác nhau khai tại cả các cơ sở y tế và triển khai lưu động tại cộng đồng. Hiện có hơn 1.300 cơ sở xét nghiệm HIV, mỗi năm tiến hành xét nghiệm hàng triệu mẫu xét nghiệm, tăng gấp đôi so với 5 năm trước đây. Cả nước đã có 95 phòng xét nghiệm khẳng định HIV dương tính.
Giám sát trọng điểm cũng được tiến hành thường xuyên hàng năm tại 40 tỉnh, thành phố. Can thiệp giảm tác hại được xác định như một quả đấm thép trong dự phòng lây nhiễm HIV. Không quản khó khăn, đội ngũ cán bộ y tế và các tuyên truyền viên đồng đẳng đã tiếp cận với các nhóm nguy cơ cao, như người nghiện chích ma túy, phụ nữ bán dâm và nhóm nam quan hệ tình dục đồng giới để phát bơm kim tiêm sạch, bao cao su, vận động họ tiếp cận dịch vụ tư vấn – xét nghiệm HIV, điều trị thay thế nghiện các chất dạng thuốc phiện…
Trong 10 năm qua, quan điểm dự phòng lây nhiễm HIV đã thay đổi mạnh mẽ. Việc phát bơm kim tiêm và bao cao su cho người nghiện chích ma túy và phụ nữ bán dâm trước đây bị coi là hành động “tiếp tay” cho tệ nạn xã hội, thì đến nay đã được pháp luật công nhận là hợp pháp, được xã hội đồng thuận, cảm thông, chia sẻ.
Các hoạt động can thiệp cũng góp phần vào việc thay đổi quan điểm, góp phần “bình thường hóa” bao cao su và bơm kim tiêm trong xã hội; thay đổi cách nhìn của xã hội đối với người nghiện ma túy từ “tệ nạn xã hội” sang “người bệnh”. Đặc biệt, Ủy ban nhân dân các tỉnh, thành phố hiện nay đã quan tâm đầu tư cho các hoạt động can thiệp giảm tác hại, từng bước xã hội hóa các dịch vụ này.
Một dịch vụ can thiệp giảm tác hại được Cục rất quan tâm triển khai trong thời gian gần đây là điều trị nghiện các chất dạng thuốc phiện bằng Methadone. Hiện có 47 tỉnh, thành phố đang triển khai, điều trị Methadone cho hơn 33.000 bệnh nhân, mang lại hiệu quả to lớn về sức khỏe, dự phòng lây nhiễm HIV, cũng như những hiệu quả khác về kinh tế, góp phần ổn định trật tự, an ninh cho toàn xã hội.
Các hoạt động can thiệp giảm tác hại ngày càng được mở rộng trong 10 năm qua đã góp phần đáng kể vào việc làm giảm rõ rệt tỷ lệ lây nhiễm HIV. Tỷ lệ nhiễm HIV trong nhóm nghiện chích ma túy từ 29% năm 2001, đã giảm gần 3 lần, xuống còn 10,5% vào năm 2014. Tỷ lệ nhiễm HIV trong nhóm phụ nữ bán dâm từ 4,2% năm 2006 giảm xuống chỉ còn 2,5% trong năm 2014. Nhờ đó, tỷ lệ người nhiễm HIV mới hàng năm đã thuyên giảm đáng kể.
Chăm sóc và điều trị HIV/AIDS đạt được nhiều thành tựu to lớn
Chăm sóc và điều trị HIV/AIDS trong 10 năm qua đã đạt được những thành tựu to lớn. Nếu năm 2004 chỉ có 500 người đã được điều trị bằng thuốc kháng vi rút ARV thì đến tháng 6/2015 đã có trên 96.000 người nhiễm HIV đang điều trị ARV. Công tác chăm sóc và điều trị HIV/AIDS đang được tích cực mở rộng, lồng ghép vào hệ thống y tế chung và phân tuyến về y tế cơ sở nhằm đảm bảo tính bền vững, tăng khả năng tiếp cận, giảm chi phí đi lại, tăng cường tuân thủ điều trị của người bệnh. Hiện nay, 50% số huyện đã có cơ sở điều trị HIV/AIDS và trên 500 trạm y tế xã đã cấp phát thuốc ARV cho người bệnh. Việt Nam là một trong các quốc gia đầu tiên trên thế giới thử nghiệm thành công Sáng kiến tiếp cận điều trị 2.0 nhằm đưa các dịch vụ xét nghiệm và điều trị ARV về các trạm y tế xã. Để mở rộng điều trị ARV, Việt Nam đã nâng ngưỡng điều trị ARV lên mức CD4<500 và điều trị ARV ngay sau khi phát hiện nhiễm HIV không phụ thuộc vào số lượng tế bào CD4 cho nhiều nhóm đối tượng nguy cơ cao.
Điều trị ARV không chỉ làm giảm đáng kể số tử vong do AIDS hằng năm, mà còn giảm đến khoảng 95% khả năng lây nhiễm HIV cho người khác. Theo ước tính của các chuyên gia nhờ điều trị ARV mà Việt Nam đã ngăn ngừa cho gần 150,000 người thoát khỏi tử vong do AIDS trong giai đoạn 2001-2015.
Tỷ lệ duy trì điều trị ARV sau 12 tháng điều trị trên 84%, vượt mục tiêu của Tổ chức Y tế Thế giới là 80%; tỷ lệ bệnh nhân nhiễm HIV kháng thuốc còn khá thấp. Những kết quả này cho thấy sự thành công của điều trị bằng thuốc ARV.
Với sự phát triển của khoa học, dự phòng lây truyền HIV từ mẹ sang con đã trở thành một trong những giải pháp hiệu quả và mang tính nhân văn nhất trong phòng, chống HIV/AIDS. Điều trị dự phòng lây truyền HIV từ mẹ sang con được triển khai tại tất cả các tỉnh, thành phố, làm giảm đáng kể tỷ lệ lây truyền HIV từ mẹ sang con. Hiện nay khoảng 70% phụ nữ mang thai được xét nghiệm HIV. Xét nghiệm chẩn đoán sớm nhiễm HIV ở trẻ em đã được mở rộng. Thống kê năm 2014 cho thấy trong số trẻ được sinh ra từ các bà mẹ nhiễm HIV được điều trị dự phòng lây truyền HIV từ mẹ sang con thì 96,8% là không bị lây nhiễm HIV. Kết quả này cho thấy mục tiêu về một tương lai loại trừ trẻ nhiễm HIV từ mẹ là hoàn toàn khả thi.
Các giải pháp dự phòng lây nhiễm HIV khác cũng đã được Cục Phòng, chống HIV/AIDS phối hợp triển khai đồng bộ. Trong đó phải kể đến công tác an toàn truyền máu dự phòng lây nhiễm HIV, đảm bảo 100% số chai máu được sàng lọc trước khi truyền. Mỗi năm có hàng triệu đơn vị máu được sàng lọc và chưa để xảy ra trường hợp nào nhiễm HIV do truyền máu. Giám sát, theo dõi và điều trị sớm các bệnh lây truyền qua đường tình dục cũng được triển khai một cách thường quy.
Công tác đào tạo - nghiên cứu khoa học giữ một vai trò quan trong phòng, chống HIV/AIDS. Trong 10 năm qua, đào tạo nguồn nhân lực trong công tác phòng, chống HIV/AIDS được triển khai mạnh mẽ, bao phủ tất cả các cơ sở cung cấp dịch vụ HIV/AIDS xuống tận tuyến xã, phường.
Việc ứng dụng các tiến bộ khoa học, kỹ thuật vào chương trình phòng, chống HIV/AIDS được Cục Phòng, chống HIV/AIDS tổ chức thường xuyên.
Huy động và sử dụng có hiệu quả nguồn lực là vấn đề được Cục Phòng, chống HIV/AIDS rất quan tâm, nhất là huy động nguồn lực thông qua các chương trình dự án hợp tác quốc tế.
Trong những năm gần đây, khi nguồn tài trợ quốc tế cắt giảm, Cục Phòng, chống HIV/AIDS cũng đã chủ động tham mưu cho Bộ Y tế xây dựng, trình Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Đề án đảm bảo tài chính cho chương trình phòng, chống HIV/AIDS với nhiều giải pháp như tăng đầu ngân sách từ trung ương, ngân sách địa phương, nguồn bảo hiểm y tế, nguồn xã hội hóa và tiếp tục vận động tài trợ từ các tổ chức quốc tế, đồng thời tăng cường sử dụng hiệu quả các nguồn tài chính.
Với sự quan tâm của Đảng và Nhà nước, sự nỗ lực của đội ngũ cán bộ làm công tác phòng, chống HIV/AIDS, sự chung tay hỗ trợ của cộng đồng quốc tế, các bộ, ban ngành, địa phương, các đoàn thể, tổ chức xã hội… tình hình dịch HIV/AIDS ở Việt Nam 7 năm qua đã liên tiếp giảm số người nhiễm mới HIV hàng năm, giảm số bệnh nhân chuyển sang AIDS và giảm số người tử vong do AIDS. Việt Nam đã giữ vững mục tiêu “khống chế tỷ lệ nhiễm HIV trong cộng đồng dân cư dưới 0,3%” như Chiến lược quốc gia phòng, chống HIV/AIDS đến năm 2020 và tầm nhìn 2030 đã đề ra.
Công tác phòng, chống HIV/AIDS vẫn còn rất nhiều thách thức
Mười năm qua đã in đậm dấu ấn về sự hình thành và phát triển của Cục Phòng, chống HIV/AIDS, khẳng định sự đúng đắn của Đảng và Nhà nước trong việc quyết định cho ra đời một tổ chức mới. Mười năm năm qua cũng là một thời gian đủ để thử thách đội ngũ cán bộ làm công tác phòng, chống HIV/AIDS nói chung và đội ngũ cán bộ của Cục nói riêng trong việc thể hiện phẩm chất và năng lực cũng như sự tâm huyết với nghề, không quản gian lao, ngày đêm tận tụy vì công cuộc phòng, chống HIV/AIDS.
Với những nỗ lực không ngừng, Cục Phòng, chống HIV/AIDS đã được Đảng, Nhà nước và Bộ Y tế ghi nhận với nhiều phần thưởng cao quý, như Cờ Thi đua của Thủ tướng Chính Phủ năm 2009, Huân chương Lao động hạng nhất năm 2010, Cờ Thi đua của Bộ trưởng Bộ Y tế năm 2010 cùng nhiều phần thưởng khác của Bộ Y tế và các Bộ ngành liên quan. Một niềm vui lớn nữa sau chặng đường 10 năm thành lập và cũng là niềm vui chung của đội ngũ những người làm công tác phòng, chống HIV/AIDS, đó là Cục Phòng, chống HIV/AIDS một lần nữa được Nhà nước tặng thưởng Huân chương Lao động hạng III.
Tuy vậy, công tác phòng, chống HIV/AIDS những năm tới còn rất nhiều thách thức to lớn. Dịch HIV/AIDS đã giảm nhưng chưa giảm sâu, chưa ổn định, số người nhiễm HIV còn sống được phát hiện tiếp tục gia tăng và vẫn có nhiều nguy cơ bùng phát trở lại. Các dịch vụ phòng chống HIV/AIDS vẫn chưa đáp ứng được nhu cầu của người dân. Các nguồn viện trợ nước ngoài cho phòng, chống HIV/AIDS đang giảm nhanh chóng. Trong khi đó, các chỉ tiêu được giao về can thiệp giảm hại, điều trị Methadone, điều trị ARV… tiếp tục tăng cao.
Vậy giải pháp nào cho chương trình phòng, chống HIV/AIDS trong thời gian tới cũng là câu hỏi lớn cho những người quản lý và các cán bộ phòng, chống HIV/AIDS. Nhưng chúng ta hoàn toàn có thể tin tưởng rằng, với những truyền thống và thành tích đã đạt được, với sự quan tâm chỉ đạo của Đảng và Nhà nước, của Bộ Y tế, sự hỗ trợ có hiệu quả của các Bộ, ngành liên quan và sự tham gia của toàn xã hội, Cục Phòng, chống HIV/AIDS sẽ tiếp tục phát triển, vượt qua khó khăn, thách thức để vươn tới những mục tiêu mới cao hơn, hướng tới mục tiêu “Kết thúc đại dịch AIDS” ở Việt Nam trong tương lai không xa.
CTV